Hoogleraar Barbara Oomen: ‘Corona-aanpak duidt op rot in rechtsstaat’
Al ruim een jaar leggen grondrechten het af tegen de noodzaak de coronacrisis te bestrijden. Het gemak waarmee dat gebeurt, ondermijnt de rechtsstaat, waarschuwt hoogleraar mensenrechten Barbara Oomen.
Bas Soetenhorst1 april 2021, 7:00
‘Ik had meer verwacht van Nederland,” zegt Barbara Oomen aan het slot van het interview. “We hebben zo’n mooie rechtsstatelijke traditie. Juist als je in zwaar weer belandt, moet je die hooghouden.” Oomen (51) is hoogleraar mensenrechten. Een jaar geleden, bij de eerste lockdown, sloeg Nederland een modderfiguur toen ze haar studenten bij het vak staatsrecht liet inventariseren hoe de juridische onderbouwing van coronabeperkingen was geregeld. Andere landen maakten speciale wetten om de meest vergaande inperking van grondrechten sinds de Tweede Wereldoorlog te legitimeren, maar het Nederlandse kabinet kwam met noodverordeningen onder het motto: nood breekt wet.
“Pas sinds december is er een coronawet. Negen maanden lang zijn grondrechten ingeperkt en heeft de overheid zich enorme bevoegdheden toegeëigend zonder de vereiste wettelijke basis.”
Naast dit kernbezwaar heeft Oomen meer kritiek op de aanpak van de coronacrisis. “De rechtsstaat wordt vaak vergeleken met een huis met vele kamers. Ik heb het idee dat we tijdens deze storm een tentenkamp voor de deur hebben opgeslagen en af en toe huisraad naar buiten slepen. Ondertussen raakt het huis verder in verval. De rechtsstaat erodeert.”
Oomen stond bij de Kamerverkiezingen op een onverkiesbare twintigste plek voor de PvdA. Een voorkeurscampagne mocht niet baten. Terwijl de Kamer meer juridische kennis kan gebruiken, meent ze.
Wat gaat er allemaal mis?
“De uitgangspunten van een democratische rechtsstaat zijn dat de overheid zich aan de regels houdt, grondrechten respecteert en toeziet op de naleving, en zich geen macht toe-eigent zonder wettelijke basis. Dat alles gebeurt meestal wel, maar heel vaak pas na interventie door de Raad van State, de Tweede Kamer of de media. De eerste reflex is steeds het omzeilen van grondrechten. En de precaire balans tussen die rechten is verstoord. Er is bijvoorbeeld extreem veel aandacht voor godsdienstvrijheid, met drukbezochte kerkdiensten tot gevolg. Het recht op gezinsleven en familieleven komt er juist bekaaid af. Zie het bezoekverbod bij verpleeghuizen in de eerste golf.”
“Er is ook weinig aandacht voor rechten van kwetsbare minderheden. Bij de sluiting van de scholen heb ik een duidelijke afweging gemist tussen het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties het recht op gezondheid. Bij mij in Middelburg is nu discussie over het sluiten van een skatebaan waar jongeren graag komen. Er is een kat-en-muisspel met boa’s en veel onbegrip over de sluiting.”
“Nederland heeft eindelijk een coronawet. Maar amper een maand na de inwerkingtreding kondigde het kabinet in januari de avondklok af op basis van buitengewone bevoegdheden, zodat geen parlementaire goedkeuring nodig was. Het duidt op een diepere rot in de rechtsstaat die steeds weer opduikt bij de omgang met coronamaatregelen.”
Grosso modo is de coronawet toch in orde?
“Jazeker, het is nu beter geregeld. Maar pas na felle protesten tegen het oorspronkelijke voorstel, waarin het kabinet zichzelf carte blanche gaf. Je ziet in deze crisis steeds een gebrek aan kennis en waardering voor de uitgangspunten van de rechtsstaat.”
Hoe erg is dat?
“Het gaat om de meest fundamentele vrijheden. Juist nu de nood aan de man is, komt het erop aan. Hoe ga je om met democratische controle? Ik vind het absurd dat steeds na een OMT-advies op dinsdag een persconferentie volgt waarin allerlei nieuwe maatregelen worden aangekondigd en dat de Tweede Kamer pas de volgende dag daarover debatteert. Dat is de verkeerde volgorde. Het zegt iets over het belang dat je aan de volksvertegenwoordiging hecht.”
Wat doet dat met de positie van de Tweede Kamer?
“Die is op het tweede plan beland en dat is heel zorgelijk, al heeft de Kamer haar positie voor een deel teruggeclaimd met de coronawet. Gemeenteraden zijn van meet af aan buitenspel gezet. In de coronawet is de controle op de Veiligheidsregio’s iets verbeterd, maar het is niet optimaal. De Kamer had nadrukkelijker over grondrechten moeten debatteren.”
Functioneert het OMT als een soort schaduwregering?
“Prima als de regering advies inwint bij experts, ook vanwege de zorgplicht en het recht op gezondheid. Maar dan moet bij het bepalen van het beleid wel een brede afweging plaatsvinden waarin wordt beargumenteerd waarom bijvoorbeeld het inperken van het eigendomsrecht voor winkeliers en restauranthouders noodzakelijk is. Die afweging wordt nu niet duidelijk gemaakt.”
De demonstratievrijheid wordt wel geëerbiedigd door de burgemeesters.
“De gelegenheid om te demonstreren is, zoals Eberhard van der Laan zei, bijkans heilig. Het is ontzettend belangrijk als ventiel voor de onvrede. Vergeleken daarmee worden het recht op een gezinsleven en het eigendomsrecht ondergeschoffeld. Je zal maar restauranteigenaar zijn en niet open kunnen. De overheid zou gevoeliger moeten zijn voor de positie van die groepen. Om maar te zwijgen van het recht op gelijke behandeling. Het kan enorm verschil maken of je in de ene of de andere gemeente woont of iets wel of niet mag.”
Hoe lang kan het kabinet de avondklok nog blijven verlengen?
“De proportionaliteit van de avondklok is in mijn ogen nooit volledig overtuigend uitgelegd. Ook hier geldt dat de inperking van de bewegingsvrijheid proportioneel moet zijn en beperkt in tijd. Is er geen andere manier mogelijk om de druk op de ic’s te verlichten? Die vraag is niet indringend genoeg gesteld in de Kamer.”